อคติ ไม่ได้มาจากความโง่ แต่มาจากการเป็น “มนุษย์”

เวลาพูดถึงอคติในการคิด (bias) เรามักเผลอสรุปง่าย ๆ ว่าเป็นปัญหาของคนที่คิดไม่รอบคอบ ใช้อารมณ์ หรือขาดเหตุผล แต่ความจริงที่งานวิจัยทางจิตวิทยาชี้ให้เห็นอย่างต่อเนื่องคือ อคติไม่ได้เกิดจากความไม่ฉลาด หากเกิดจากการที่สมองมนุษย์ถูกออกแบบมาให้ “ทำงานได้ดีพอและเร็วพอ” ภายใต้โลกที่ไม่แน่นอน

กล่าวอีกแบบหนึ่ง อคติคือผลลัพธ์ของการเป็นมนุษย์ ไม่ใช่ความบกพร่องเฉพาะตัวของใครบางคน

สมองของเราไม่ได้ถูกพัฒนามาเพื่อคิดอย่างเป็นตรรกะสมบูรณ์แบบ แต่ถูกวิวัฒนาการมาเพื่อเอาตัวรอด ในสภาพแวดล้อมที่ข้อมูลไม่ครบ เวลาไม่พอ และความผิดพลาดอาจหมายถึงอันตรายจริง การคิดให้เร็ว สำคัญกว่าการคิดให้ถูกต้องที่สุด ระบบคิดแบบลัดหรือ heuristic จึงเป็นข้อได้เปรียบเชิงวิวัฒนาการ แม้จะแลกมากับความคลาดเคลื่อนในการตัดสินใจบ้างก็ตาม

ปัญหาคือ ระบบคิดแบบเดียวกันนี้ยังคงทำงานอยู่ในโลกปัจจุบัน โลกที่เต็มไปด้วยข้อมูล ตัวเลือกที่ซับซ้อน และการตัดสินใจที่ผลลัพธ์ไม่ได้เกิดขึ้นทันที อคติจึงไม่ได้หายไป แต่กลับแสดงตัวในรูปแบบใหม่ ตั้งแต่การมั่นใจเกินจริงของผู้บริหาร การยึดติดกับความสำเร็จในอดีต ไปจนถึงการเลือกเชื่อข้อมูลที่สอดคล้องกับความคิดเดิมของตัวเอง

ในการศึกษาทางจิตวิทยาทำให้เราพบไดเว่าความผิดพลาดในการตัดสินใจของมนุษย์ไม่ได้เกิดแบบสุ่ม แต่เกิดซ้ำ ๆ ในรูปแบบที่คาดเดาได้ มนุษย์ไร้เหตุผล หากแต่ชี้ว่าเหตุผลของเราถูกจำกัดด้วยโครงสร้างการทำงานของสมองเอง

สิ่งที่น่าสนใจคือ คนที่ฉลาด มีประสบการณ์ หรืออยู่ในตำแหน่งสูง ไม่ได้มีอคติน้อยกว่าคนอื่นเสมอไป ในหลายกรณี พวกเขาเพียงแค่ “อธิบายอคติของตัวเองได้ดีขึ้น” ความมั่นใจ ประสบการณ์ และสถานะ กลับทำให้อคติเหล่านั้นฝังแน่นยิ่งกว่าเดิม เพราะไม่มีใครคอยท้าทายกรอบคิดที่มีอยู่

อคติยังถูกหล่อหลอมซ้ำผ่านสังคม วัฒนธรรม และองค์กร เรื่องเล่าที่เราได้ยินบ่อย สิ่งที่องค์กรให้รางวัล หรือบรรยากาศที่ไม่เปิดให้ตั้งคำถาม ล้วนทำให้อคติบางแบบกลายเป็น “วิธีคิดปกติ” โดยที่ไม่มีใครรู้ตัว ในบริบทนี้ อคติไม่ใช่ปัญหาส่วนบุคคล แต่เป็นปัญหาเชิงระบบ

ดังนั้น คำถามที่สำคัญจึงไม่ใช่ “ทำอย่างไรให้ไม่มีอคติ” เพราะนั่นแทบเป็นไปไม่ได้ แต่คือ “เราจะออกแบบการตัดสินใจอย่างไร โดยไม่ปล่อยให้อคติทำงานตามลำพัง” ผู้นำและองค์กรที่ตัดสินใจได้ดี ไม่ใช่เพราะพวกเขาคิดได้เหนือมนุษย์ แต่เพราะพวกเขารู้ว่าความเป็นมนุษย์มีข้อจำกัด และตั้งใจออกแบบกระบวนการเพื่อถ่วงดุลข้อจำกัดนั้น

ในท้ายที่สุด การยอมรับว่าเรามีอคติ ไม่ใช่การยอมแพ้ต่อความไม่สมบูรณ์ แต่คือจุดเริ่มต้นของการคิดอย่างมีวุฒิภาวะมากขึ้น อคติไม่ใช่ศัตรูของเหตุผล หากเป็นสัญญาณเตือนว่า ทุกการตัดสินใจของมนุษย์ ควรถูกตรวจสอบมากกว่าที่เราคิดว่า “แน่ใจแล้ว”